Cát sâm: Thảo dược thanh nhiệt, nhuận phế vùng đồi núi

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Cát sâm.

Tên gọi khác: Sâm nam; Sâm chèo mèo; Sâm trâu; Sâm chuột; Sâm sắn; Nam sâm; Cát muộn; Sơn liên ngẫu; Ngưu đại lực; Đại lực thự; Kim chung; Đảo điếu kim chung; Độc cước lập; Hang chởn.

Tên khoa học:Millettia speciosa Champ. ex Benth.

Họ: Fabaceae (đậu).

Đặc điểm tự nhiên

Cát sâm là cây nhỏ, thân gỗ, cành non có nhiều lông mềm. Lá kép lông chim, mọc so le, có cuống dài phủ đầy lông, lá chét 7 – 13, thường là 11, hình mũi mác thuôn hoặc bầu dục.

Cụm hoa tận cùng thành chùy, có lông, dài 10 – 20 cm; hoa rất nhiều, màu trắng ngà, lá bắc dạng lá, dài có răng tam giác, mặt ngoài phủ đầy lông; tràng hoa nhẵn ở mặt ngoài, cánh cờ rộng. Quả phủ đầy lông mềm, thắt lại ở các hạt; hạt 4 – 6 có vỏ khá dày màu đen. Mùa hoa quả: Tháng 7 – 12.

Rễ củ hình trụ đều hay hai đầu thuôn nhỏ, được cắt thành đoạn dài 5 cm đến 15 cm, đường kính 1 cm đến 4 cm, có khi bổ dọc thành từng miếng. Mặt ngoài màu vàng nhạt đến vàng nâu, có nhiều vết nhăn dọc và rãnh ngang. Mặt cắt ngang màu trắng ngà, nhiều bột, có những tia ruột như hình nan hoa bánh xe.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cát sâm mọc hoang dại ở những vùng đồi núi của nhiều tỉnh miền Bắc nước ta, như Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hà Tây, Hòa Bình.

Chế biến: Một số nơi trồng để lấy củ làm thuốc. Rễ củ đào ở những cây đã trồng được hơn một năm, vào thu đông, rửa sạch, thái mỏng, phơi hay sấy khô. Không phải chế biến gì khác, hoặc tẩm nước gừng hoặc nước mật rồi sao vàng.

Bộ phận sử dụng

Người ta thường dùng thân rễ (rễ củ), củ trồng 1 năm, khô ngoài vỏ, trong trắng có ít xơ, nhiều bột thì tốt. Không dùng thứ trên một năm, nhiều xơ, ít bột.

Cát sâm chứa tinh bột và alcaloid.

Theo y học cổ truyền

Theo Đông y, cát sâm có vị ngọt, tính bình, vào hai kinh phế và tỳ. Tác dụng:

• Thuốc bổ mát, thường dùng trong những trường hợp suy nhược, ho, sốt khát nước, nhức đầu, tiểu tiện khó khăn, dùng riêng hay phối hợp với nhiều vị thuốc khác dưới dạng sắc.

• Đau nhức thấp khớp, đau lưng, viêm gan mãn tính, ho.

Theo y học hiện đại

Cát sâm có công dụng giúp lợi tiểu.

Thuốc bổ mát, thường dùng trong những trường hợp suy nhược, ho, sốt khát nước, nhức đầu, tiểu tiện khó khăn, dùng riêng hay phối hợp với nhiều vị thuốc khác dưới dạng sắc. Mỗi ngày dùng 10 – 20 g, có thể dùng tới 40 g.

Đau nhức thấp khớp, đau lưng, viêm gan mãn tính, ho. Ngày uống 40 – 80 g dưới dạng thuốc sắc.

Cách bào chế: (Theo kinh nghiệm Việt Nam)

Đào củ về rửa sạch, thái lát hoặc chẻ đôi ra phơi khô. Khi dùng thứ thái lát khô rồi thì dùng sống hoặc tẩm nước gừng, hoặc tẩm mật sao qua dùng. Thứ chẻ đôi khi dùng rửa qua nước (nếu cần) ủ cho mềm thấu, thái lát phơi khô, dùng sống hoặc dùng chín như trên.

Thuốc bổ dùng cho những người yếu, ho, sốt khát nước

Chuẩn bị: Cát sâm 12 g, mạch môn 12 g, thiên môn 8 g, vỏ rễ dâu 8 g, nước 400 ml.

Thực hiện: Sắc còn 200 ml chia ba lần uống trong ngày.

Thuốc chữa sốt, khát nước

Chuẩn bị: Cát sâm 12 g, cát căn 12 g, cam thảo 4 g, nước 400 ml.

Thực hiện: Sắc còn 200 ml. Chia ba lần uống trong ngày.

Thuốc chữa kém ăn, suy nhược cơ thể

Chuẩn bị: Cát sâm tẩm nước gừng sao vàng.

Thực hiện: Ngày 30 g sắc uống.

Không dùng chung với Lê lô; đang nôn mửa, ỉa chảy do lạnh, không phải âm hư, phổi rảo, không nên dùng.

Cát sâm là loài cây gia vị đang phổ biến ở nhiều nơi. Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng Cát sâm có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Quý bạn đọc hãy đến bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và tham vấn ý kiến. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích. Chúng tôi mong muốn nhận được phản hồi cũng như sự quan tâm của quý bạn đọc ở bài viết khác.