Củ Gai: Vị thuốc đa năng quen thuộc trong Y học cổ truyền

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Củ gai.

Tên khác:

Trữ ma căn; tầm ma.

Tên khoa học: Boehmeria nivea (L.) Gaud, thuộc họ Urticaceae.

Đặc điểm tự nhiên

Cây mọc tự nhiên, còn được trồng ở nhiều nơi để lấy lá làm bánh, rễ làm thuốc.

Cây Gai là loài thực vật sống lâu năm, thân cao khoảng 1,5 – 2m. Lá mọc so le, kích thước tương đối lớn, lá rộng từ 4 – 8cm, dài 7 – 15cm, phiến hình tim và mép có răng cưa. Mặt trên có màu lục sẫm, màu dưới có màu nhạt hơn do được phủ lông trắng. Hoa mọc ở kẽ lá, quả bế mang đài tồn tại.

Rễ hình trụ, hơi cong queo, dài 8cm đến 25cm, đường kính 0,8cm đến 2cm. Mặt ngoài màu nâu xám hoặc nâu sẫm, có những vết nhăn dài theo chiều dọc và ngang, có lỗ bì và có vết tích của rễ con. Chất cứng, vết bẻ màu vàng có xơ, phần vỏ màu nâu xám, phần gỗ màu nâu nhạt, một số ở giữa có vòng đồng tâm, phân tùy (ruột) màu nâu, trong rỗng, tia ruột khá rõ. Mùi nhẹ, vị nhạt, nhai hơi dính răng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Thu hoạch vào mùa hạ hay mùa thu. Đào lấy rễ, rửa sạch đất, cắt bỏ rễ con, để nguyên hay thái phiến, dùng tươi hoặc phơi, sấy khô.

Bộ phận sử dụng

Rễ (trữ ma căn) và lá của cây Gai được sử dụng để làm thuốc. Trong khi đó lá còn được sử dụng để làm bánh (bánh gai, bánh ít).

Rễ cây Gai (Radix Boehmeria nivea) đã được phân lập và xác định được 8 hợp chất hữu cơ thuộc các nhóm chất anthraquinon, phytosterol, terpenoid, ceramid và acid béo.

Hai hợp chất (2S,3S,4R,8E)-2-[(2′R)-2′-hydroxytetracosanoyl-amino]-8-octadecen-1,3,4-triol (trolliamid) và 1-O-(β-D-glucopyranosyloxy)-(2S,3S,4R,8E)-2-[(2′R)-2′-hydroxytetracosanoyl-amino]-8-octadecen-3,4-diol lần đầu được xác định trong chi Boehmeria, đây là các hợp chất thuộc nhóm ceramid có nhiều hoạt tính sinh học quý. Ngoài ra, có 4 trong 8 hợp chất lần đầu tiên phân lập được ghi nhận trong loài Boehmeria nivea.

Theo y học cổ truyền

Công dụng: Rễ có tác dụng giải độc, thanh nhiệt, chỉ huyết, lương huyết và an thai. Lá có tác dụng lương huyết, chỉ huyết và tán ứ.

Chủ trị: Rễ được sử dụng để điều trị thai lậu hạ huyết, nhiệt độc ung thũng, thai độc bất an và xuất huyết do huyết nhiệt. Lá được dùng để chữa hậu môn sưng đau, nhũ ung sơ khởi, xuất huyết do chấn thương, nôn ra máu, khạc ra máu, tiểu tiệu ra máu,…

Hoa cây Gai còn được dùng để chữa bệnh sởi. Dùng cành và thân để trị tâm phiền, ứ nhiệt, sang thương xuất huyết, tiểu tiện bất thông và giang môn thũng thống.

Theo y học hiện đại

Lá Gai có chứa acid chlorogenic (có tác dụng ức chế vi trùng và diệt nấm) giúp bảo quản bánh được lâu ngày.

Thuốc có tác dụng và thông tiểu và kích thích bài tiết mật.

So với vitamin E, acid chlorogenic ở củ gai có tác dụng chống oxy hóa cao hơn gấp 10 lần, do đó có thể ngăn chặn tình trạng tăng huyết áp, nhồi máu cơ tim và xơ vữa động mạch.

Liều dùng 6 – 2g/ngày, dạng thuốc sắc.

Rễ tươi giã lấy nước để bôi, đắp lên vị trí tổn thương hoặc sắc lấy nước rửa.

Bài thuốc giúp an thai

Chuẩn bị: Rễ cây Gai phơi khô 30g. Đem sắc với 600ml nước còn lại 200ml, chia thành 3 lần uống trong ngày. Bài thuốc chỉ dùng trong 2 hoặc 3 ngày.

Bài thuốc giúp dưỡng huyết, an thai, tư âm và thanh nhi

Chuẩn bị: Trữ ma căn 30g, gạo Nếp 100 – 150g, Sinh địa 30g. Lấy trữ ma căn và sinh địa để sắc lấy nước, bỏ bã, cho gạo nếp vào nấu thành cháo. Nấu đến khi chín, thêm gia vị nêm nếm sao cho vừa ăn, chia thành nhiều lần ăn trong ngày.

Bài thuốc dưỡng huyết, an thai

Chuẩn bị: Rễ cây Gai tươi 50g, gạo Nếp 100g, Hồng táo 10 quả. Dùng rễ gai tươi sắc lấy nước, bỏ bã, thêm gạo và hồng táo vào nấu thành cháo. Nấu đến khi chín, thêm gia vị nêm nếm sao cho vừa ăn, chia thành nhiều lần ăn trong ngày.

Bài thuốc trị bệnh sa tử cung

Chuẩn bị: Rễ cây Gai khô 30g. Đem sắc với 600ml nước, chia thành nhiều lần uống trong ngày. Dùng bài thuốc 3 – 4 ngày liên tục.

Bài thuốc trị đau bụng hoặc ra huyết dọa sảy thai ở phụ nữ mang thai

Chuẩn bị: Lá Ngải cứu 12g, Tía tô 12g, rễ Gai tươi 48g. Dùng dược liệu sắc lấy nước uống hàng ngày.

Bài thuốc trị chứng động thai và đau bụng ở sản phụ

Chuẩn bị: Rễ Gai và cành Tía tô mỗi loại 4g, băm nhỏ dược liệu rồi phơi khô. Sau đó sắc với 400ml nước cho đến khi còn 100ml và uống hết trong ngày. Trường hợp có xuất huyết, gia thêm 10g lá huyết dụ.

Bài thuốc cầm máu giúp mau lành vết thương hở

Chuẩn bị: Sau khi vệ sinh vết thương và lau khô, dùng lá gai tươi rửa sạch rồi để ráo đem giã nát đắp vào vị trí tổn thương và cố định lại.

Bài thuốc giúp ngăn ngừa rụng tóc

Chuẩn bị: Rễ cây Gai tươi hoặc khô, sắc uống hằng ngày với liều lượng tùy chỉnh.

Bài thuốc trị chứng tê mỏi tay chân

Chuẩn bị: Dùng 15 – 20g rễ cây Gai đem sắc lấy nước uống.

Bài thuốc trị mụn nhọt gây viêm

Chuẩn bị: Lấy rễ Gai và rễ Vông vang một lượng bằng lượng nhau đem rửa sạch, giã nát và đắp trực tiếp lên vị trí tổn thương. Mụn bớt mủ và giảm sưng đau đáng kể sau khi đắp 1 – 2 ngày.

Bài thuốc trị bệnh phong thấp

Chuẩn bị: Trữ ma căn 50g, rượu 1 lít. Đem ngâm rượu trong vòng 7 ngày. Khi dùng, uống khoảng 10ml rượu, ngày dùng 2 lần.

Bài thuốc trị tiểu ra nước màu trắng đục

Chuẩn bị: Thổ phục linh, rau Dừa nước mỗi vị 20g, Thương nhĩ tử, Đinh lăng và cây Trinh nữ mỗi vị 16g, rễ Gai 30g. Thêm 1 lít nước và nấu với lửa nhỏ cho đến khi còn 250ml. Ngày uống 2 lần và dùng hết trong ngày.

Bài thuốc trị đại tiện và tiểu tiện ra máu

Chuẩn bị: Lấy 15 – 20g lá Gai đem sắc lấy nước và uống nhiều lần trong ngày.

Bài thuốc trị đái dắt do nhiệt

Chuẩn bị: Mã đề và rễ Gai mỗi vị 30g, hành tươi 3 nhánh. Rửa sạch rồi cho vào nồi sắc, uống hết 1 lần trong ngày. Bệnh sẽ thuyên giảm hoàn toàn sau 3 – 5 ngày uống.

Bài thuốc trị chứng nóng trong người do nhiệt ứ và tiểu tiện đỏ

Chuẩn bị: Cát căn 10g, rễ Gai 20g, Nhân trần 15g và lá cây cối xay 20g. Dùng sắc với 400ml nước đun sôi kỹ và dùng uống nhiều lần trong ngày. Dùng trong 5 – 7 ngày.

Không sử dụng cây Gai nếu không phải bệnh do thực nhiệt.

Cây Gai dùng tươi có thể gây ngứa nhưng khi qua chế biến như luộc chín hoặc nấu canh, cây Gai không còn ngứa và có thể ăn như một loại rau.

Cây Gai có tính hàn, vì vậy tránh sử dụng dài ngày và tránh dùng cho người thể trạng hư hàn.