Cây mã tiền thảo: Vị thảo dược với nhiều công dụng

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Cỏ roi ngựa.

Tên khác: Mã tiên thảo, Rgồ mí (KHo), Nhả tháng én (Tày).

Tên khoa học: Verbena officinalis L.

Đặc điểm tự nhiên

Mã tiền thảo là loại thực vật cỡ nhỏ, cao từ 10 – 100cm, có sức sống mãnh liệt. Thân cây có 4 cạnh, trên thân nhiều đốt. Ở mỗi đốt có cành và lá mọc đối xứng. Lá cây hình lông chim, chiều rộng khoảng 1 – 3cm, chiều dài từ 2 – 8cm. Phiến lá có răng cưa, không lông phủ, một số lá có cuống ngắn, một số lá không cuống và mọc sát cành. Hoa của cây mã tiền thảo mọc ở ngọn, màu lam tím, ra hoa vào mùa xuân đến mùa thu (từ tháng 3 đến tháng 9 hằng năm).

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Cây mọc tự nhiên trên các bãi hoang, ven đường, ven biển, khá phổ biến ở Việt Nam. Cây cỏ roi ngựa phân bố chủ yếu ở những vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới. Ở nước ta, loài thực vật này phân bố nhiều ở Bắc Cạn, Lạng Sơn và Lâm Đồng.

Thu hái

Thời điểm thu hái là vào mùa thu khi cây đã ra hoa.

Chế biến

Có thể dùng dược liệu tươi hoặc phơi/ sấy khô dùng dần. Các dạng thuốc có thể dùng bao gồm trà, là tươi, thuốc sắc,…

Bộ phận sử dụng

Bộ phận dùng làm thuốc là toàn thân cây.

Mã tiền thảo chứa hơn 20 hợp chất bao gồm các chất chính là iridoid glycoside, flavonoid và triterpenoids. Trong đó toàn cây chứa một glucozit gọi là verbenalin hay verbenalozit – một chất kết tinh không màu, không mùi, vị đắng, thuỷ phân sẽ cho glucose và verbenalola. Ngoài ra còn có các men invectin và men emunxin,… hình thành nên tác dụng dược lý đa dạng của mã tiền thảo.

Theo y học cổ truyền

Tính vị, quy kinh: Vị đắng tính hàn, quy kinh Can Tỳ.

Công dụng: Thông kinh, sát trùng và phá huyết.

Chủ trị: Tiêu chướng, ngứa hạ bộ, sưng vú và mụn nhọt.

Theo y học hiện đại

Chống ung thư

Các nghiên cứu trên ống nghiệm và động vật cho thấy glycoside, triterpenoids và tinh dầu của vervain có thể giúp ức chế sự phát triển của khối u và gây ra cái chết của các tế bào ung thư.

Trong một nghiên cứu trên chuột, chiết xuất cỏ roi ngựa liều cao 40 gam/kg trọng lượng cơ thể đã ức chế sự phát triển của khối u hơn 30% so với nhóm đối chứng. Các nhà nghiên cứu cho rằng hoạt động chống khối u này là do verenosides A, B (glycoside) và triterpenoids. Ngoài ra, một thành phần quan trọng trong tinh dầu cỏ roi ngựa là citral có tác dụng chống ung thư đã được chứng minh là gây chết tế bào theo chương trình.

Một nghiên cứu trong ống nghiệm khác cho thấy nồng độ tinh dầu cỏ roi ngựa 0.01% làm tăng tỷ lệ tử vong của các tế bào miễn dịch bệnh lý ở những người mắc bệnh bạch cầu lymphocytic mãn tính từ 15-52%, hoạt chất này có thể hữu ích cho việc phát triển các phương pháp điều trị mới. Tuy nhiên, nghiên cứu của con người về tác dụng này vẫn còn hạn chế.

Bảo vệ các tế bào thần kinh

Các nghiên cứu trên chuột cho thấy cỏ roi ngựa chứa hoạt chất cornin có thể cải thiện đáng kể tổn thương não sau đột quỵ. Các nghiên cứu giải thích rằng hợp chất này thúc đẩy sự phát triển của các mạch máu mới trong não và cải thiện chức năng ty thể của não đảm bảo cung cấp đủ năng lượng và máu cho não, cải thiện chức năng sau đột quỵ. Ty thể là một cơ quan chịu trách nhiệm sản xuất năng lượng trong tế bào và chúng cần oxy để làm việc đó. Không có oxy, quá trình sản xuất năng lượng sẽ giảm, ảnh hưởng đến hoạt động của tế bào và có khả năng phát triển thành nhiều bệnh về hệ thần kinh.

Hơn nữa, chiết xuất từ mã tiền thảo có thể bảo vệ chống lại sự mất tế bào não hoặc tế bào thần kinh trong bệnh Alzheimer. Nghiên cứu cho thấy rằng, chiết xuất từ dược liệu này có thể làm giảm độc tính của beta-amyloid, Beta, peptide. Những hợp chất này là một yếu tố độc hại quan trọng liên quan đến sự phát triển của bệnh.

Giảm lo lắng và co giật

Mã tiền thảo từ lâu đã được sử dụng trong y học dân gian như một loại thuốc ích thần hoặc thư giãn và nghiên cứu trên động vật hiện đang ủng hộ việc sử dụng này.

Một nghiên cứu trên chuột xác định rằng liều 0,1-0,5 gam/kg trọng lượng cơ thể của chiết xuất mã tiền thảo có tác dụng giảm lo lắng tương đương với diazepam (một loại thuốc phổ biến được sử dụng để giảm lo lắng). Các nhà nghiên cứu cho rằng điều liên quan đến các phần phần flavonoid và tanin vì cả hai đều được biết là có đặc tính chống lo âu và an thần. Ngoài ra, các nghiên cứu khác trên chuột đã kết luận rằng chiết xuất này có thể giúp kiểm soát cơn co giật hoặc bệnh về thần kinh như động kinh bằng cách kéo dài thời gian khởi phát và rút ngắn thời gian trong cơn động kinh. Verbenalin là thành phần thiết yếu trong mã tiền thảo có tác dụng tương dương bromide (một hợp chất thường được sử dụng trong điều trị bệnh động kinh).

Kháng khuẩn

Tình trạng kháng kháng sinh đang là mối lo ngại trên toàn cầu. Các nghiên cứu cho thấy cỏ roi ngựa có thể bảo vệ chống lại vi khuẩn và nấm kháng thuốc kháng nấm. Trong một nghiên cứu trong ống nghiệm, tinh dầu mã tiền thảo có thể chống lại hai loại nấm và bảy loại vi khuẩn. Sự ức chế sự phát triển của tất cả các vi sinh vật phụ thuộc vào liều lượng chất trong dịch chiết từ mã tiền thảo – nghĩa là liều càng cao thì tác dụng kháng khuẩn càng cao. Tương tự, một nghiên cứu ống nghiệm khác đã chứng minh tác dụng kháng khuẩn của chiết xuất mã tiền thảo đối với Staphylococcus aureus, Escherichia coli và Salmonella typhi,…

Các hợp chất trong tinh dầu cỏ roi ngựa như citral hay các hợp chất khác như flavonoid có trong cây có thể làm tăng thêm những tác dụng kháng khuẩn.

Hỗ trợ sức khỏe nướu

Một nghiên cứu trên 260 người cho thấy rằng thuốc sắc mã tiền thảo có thể có lợi cho việc kiểm soát viêm nướu mãn tính hoặc sưng nướu do có thể ngăn ngừa mảng bám.

Hoạt động chống tiêu chảy

Một nghiên cứu trên động vật đã kết luận rằng chiết xuất rễ mã tiền thảo làm giảm số lượng và tần suất tiêu chảy so với đối chứng.

Hỗ trợ sức khỏe tim mạch

Một nghiên cứu trên chuột đã xác định rằng điều trị bằng mã tiền thảo làm giảm tình trạng chết mô tim và tổn thương do cung cấp máu không đủ trong bệnh lý nhồi máu cơ tim.

Vì FDA không quản lý các loại thảo mộc nên không có hướng dẫn nào về liều sử dụng mã tiền thảo thích hợp trong điều trị các bệnh lý. Liều viên nang dao động từ 150 miligam đến 1.000 miligam. Trong nghiên cứu trên động vật, liều lượng sau đây đã được sử dụng:

• 200 mg/kg đối với điều trị bệnh trầm cảm.
• 100-300 mg/kg đối với điều trị chứng lo âu.
• 50-300 mg/kg đối với điều trị giấc ngủ.
• 100-500 mg/kg đối với điều trị cơn động kinh.

Theo lý luận Y học cổ truyền mã tiền thảo đã được sử dụng điều trị một số tình trạng bệnh lý với tác dụng kích thích tiết sữa và điều trị đau bụng kinh, vàng da, bệnh gút, sỏi thận và đau đầu. Tuy nhiên, có rất ít thử nghiệm lâm sàng về mã tiền thảo hoặc các thành phần của nó với tác dụng này.

Bài thuốc trị viêm khoang miệng

Chuẩn bị: Dùng 30g mã tiền thảo tươi.

Thực hiện: Rửa sạch và sắc uống thay nước trà.

Bài thuốc trị họng sưng đau ở trẻ

Chuẩn bị: Dùng cành và lá tươi mã tiền thảo.

Thực hiện: Rửa sạch, giã nát và vắt lấy nước cốt. Hòa nước cốt mã tiền thảo với sữa mẹ, ngậm trong họng và nuốt chậm để giảm đau.

Bài thuốc điều trị bệnh bạch hầu

Chuẩn bị: Dùng 30 – 50g mã tiền thảo.

Thực hiện: Đem dược liệu sắc với 300ml nước. Người lớn uống chia 2 lần uống trong ngày kéo dài từ 3 đến 5 ngày.

Bài thuốc trị kinh nguyệt không đều

Chuẩn bị: Dùng mã tiền thảo 40g với cỏ tháp bút 10g, ích mẫu và ngải cứu mỗi thứ 25g.

Thực hiện: Đem tất cả các dược liệu sắc và chia thành 2 lần uống trong ngày. Dùng trước kỳ kinh 10 ngày.

Bài thuốc trị sốt do cảm cúm từ mã tiền thảo

Chuẩn bị: Dùng mã tiền thảo 50g, thanh cao và khương hoạt mỗi thứ 25g.

Thực hiện: Đem tất cả các dược liệu sắc và chia thành 2 lần uống trong ngày.

Mã tiền thảo được Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) công nhận là an toàn. Một số tác dụng phụ được ghi nhận như sau:

• Các nghiên cứu trên động vật cho thấy rằng sử dụng mã tiền thảo khi mang thai có thể dẫn đến tăng cân kém và các bất thường ở thai nhi như giảm sự cốt hóa hoặc cứng xương. Vì vậy, phụ nữ mang thai nên tránh tất cả các sản phẩm có chứa mã tiền thảo.
• Uống trà mã tiền thảo trong bữa ăn có thể ức chế sự hấp thu sắt tới 59%. Điều đó có nghĩa là những người bị thiếu máu hoặc thiếu máu thiếu sắt nên tránh xa loại cây này.
• Hàm lượng vitamin K của mã tiền thảo có thể dẫn đến tương tác giữa thuốc thảo dược và làm giảm tác dụng của thuốc làm loãng máu như warfarin.
• Cần phân biệt mã tiền thảo với kim tiền thảo và xa tiền thảo.