Cây mạch ba góc: Một thực phẩm bổ dưỡng và dược liệu có nhiều lợi ích

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Mạch ba góc.

Tên khác: Tam giác mạch, Kiều mạch, Lúa mạch đen.

Tên khoa học: Fagopyrum esculentum Moench. (thuộc họ rau răm Polygonaceae).

Đặc điểm tự nhiên

Mạch ba góc là một loại cây thảo, có nhiều cành và có chiều cao từ 4 đến 1.7 mét, trung bình khoảng 0.7 mét. Thân của cây có hình dạng trụ, có màu xanh hoặc đỏ.

Lá của mạch ba góc có dạng nguyên đơn, mọc cách nhau, mép lá có hình dạng nguyên, và có bẹ chìa. Lá ở phía dưới cây có hình dạng tim, đầu lá hơi nhọn, và có cuống. Lá ở phía trên có hình dạng mũi tên, và không có cuống. Gân lá có hình dạng như chân vịt. Hoa của cây mọc thành chùm ở ngọn và nách lá.

Hoa của mạch ba góc có tính chất lưỡng tính, chỉ có một vòng bao hoa, có thể có màu trắng, đỏ hoặc trắng hồng. Bao hoa có 5 lá bảo vệ quả. Hoa có 8 nhị, và nhị có 3 vòi riêng biệt. Quả của cây có 3 góc và bao gồm 2 lớp vỏ, lớp vỏ bên ngoài có màu xám đen khi trưởng thành, lớp vỏ hạt bên trong có màu trắng vàng và bao phủ bởi bao hoa. Hạt có một lớp nhựa bột mịn, phôi thẳng, và có hình dạng gợn sóng.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây mạch ba góc được trồng ở nhiều tỉnh thuộc miền Bắc của Việt Nam như Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên và Bắc Cạn. Ngoài ra, loại cây này cũng được trồng ở nhiều quốc gia khác trên thế giới, bao gồm châu Âu và châu Á như Trung Quốc và Nhật Bản.

Mạch ba góc thường được trồng để thu hoạch hạt và sử dụng bột từ hạt để thay thế ngô trong chế biến thức ăn cho con người và động vật. Tuy nhiên, ăn mạch ba góc trực tiếp mà không kết hợp với ngô và gạo có thể gây mệt mỏi cho con người. Do đó, thường thì mạch ba góc được trộn thêm với ngô và gạo để tăng giá trị dinh dưỡng.

Cây mạch ba góc cũng có hai loại chính: Loại đắng và loại ngọt. Loại đắng có năng suất thu hoạch cao hơn, nhưng trước khi sử dụng, cần phải luộc kỹ và bỏ nước đầu, nếu không, nó sẽ có vị đắng khó chịu và không thể ăn được. Loại thứ hai gọi là mạch ngọt, năng suất thấp hơn nhưng không có vị đắng nhiều, có thể ăn trực tiếp mà không cần qua giai đoạn luộc và bỏ nước. Tuy nhiên, việc gọi là “ngọt” chỉ là so sánh tương đối với mạch ba góc đắng đã nêu trên.

Cây mạch ba góc có thể được trồng trong hai mùa: Mùa xuân hạ và mùa thu đông. Trồng vào mùa xuân hạ, từ tháng 1 – 2 và thu hoạch từ tháng 4 – 5. Trồng vào mùa thu đông, từ tháng 8 – 9 và thu hoạch từ tháng 11 – 12. Thời gian trung bình từ khi trồng đến khi thu hoạch là 2 – 3 tháng. Có thể trồng mạch ba góc để thu hoạch quả và sau đó sử dụng cây để chiết rutin. Hoặc có thể trồng mạch ba góc để thu hoạch lá và hoa và sử dụng chúng để chiết rutin mà không thu hoạch quả.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của cây mạch ba góc bao gồm cây, lá, hoa và quả. Người ta có thể trồng mạch ba góc và thu hoạch quả, sau đó lấy cây để chiết rutin, hoặc có thể chiết rutin từ lá và hoa của cây mạch ba góc.

Thành phần hoá học chính của mạch ba góc là rutin, đây là một hoạt chất giúp tăng sức bền của thành mạch và ngăn ngừa những vấn đề về tai biến liên quan đến mạch máu. Các nghiên cứu cho thấy, thành phần rutin chứa nhiều nhất trong lá của cây mạch ba góc, tỷ lệ rutin cũng thay đổi tùy thuộc vào từng thời kỳ sinh trưởng của cây cũng như cách chế biến dược liệu.

Theo y học cổ truyền

Theo Đông y, mạch ba góc có vị cay, chát, tính bình. Quy vào kinh Đại tràng và Tỳ Vị.

Mạch ba góc là vị thuốc có tác dụng lợi thấp, giúp thanh nhiệt, giải độc và tiêu thũng theo Y học cổ truyền. Thường dùng để trị các chứng như:

• Tràng vị tích trệ;
• Tiết tả;
• Lỵ tật;
• Tràng nhạc;
• Bỏng;
• Mụn nhọt;
• Lở loét ngoài da.

Theo y học hiện đại

Trong hoạt động chống oxy hoá

Một nghiên cứu từ những năm 1998 phân lập được các hoạt chất từ mạch ba góc gồm bốn catechin và rutin. Nghiên cứu này cho thấy, hoạt tính chống oxy hóa của catechin cao hơn rutin. Các hợp chất catechin được xác nhận là:

• Epicatechin;
• Catechin 7-O-β-d-glucopyranoside;
• Epicatechin 3-O-p-hydroxybenzoate;
• Epicatechin 3-O-(3,4-di-O-methyl)gallate.

Có thể thấy rằng cũng như rutin, các hợp chất chống oxy hóa khác có trong mạch ba góc cũng rất phong phú.

Các nghiên cứu khác cũng cho thấy được hiệu quả chống oxy hóa cao của chiết xuất bột mạch ba góc, có thể là do liên quan đến hàm lượng flavonoid chiếm ưu thế.

Giúp giảm suy giảm trí nhớ

Một nghiên cứu của tác giả Fengling Pu và cộng sự nhằm đánh giá hiệu quả bảo vệ của chiết xuất mạch ba góc đối với suy giảm trí nhớ thực hiện năm 2004. Mô hình chuột suy giảm trí nhớ lâu dài do thiếu máu não cục bộ lặp lại đã được đánh giá.

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng chiết xuất mạch ba góc giúp cải thiện đáng kể không chỉ tình trạng suy giảm trí nhớ, mà còn cải thiện các tình trạng hoại tử và các tế bào dương tính với TUNEL ở vùng CA1 tại đồi thị bị thiếu máu não cục bộ lặp lại. Tình trạng cải thiện suy giảm trí nhớ được xác định thông qua cách ức chế glutamate và chậm tạo ra NO ở chuột bị thiếu máu não cục bộ nhiều lần.

Tác dụng bảo vệ phì đại cơ tim

Nghiên cứu đánh giá tác dụng của chiết xuất rutin từ lá và hoa của mạch ba góc đối với tình trạng phì đại cơ tim và tăng sinh nguyên bào sợi do angiotensin II gây ra đã được tác giả Han Shu-Ying và cộng sự thực hiện năm 2010. Nghiên cứu này cho kết quả rằng rutin trong hoa và lá mạch ba góc có thể bảo vệ đối với tình trạng phì đại cơ tim do angiotensin II gây ra ở chuột sơ sinh. Rutin trong hoa và lá mạch ba góc thể hiện sự ức chế mạnh mẽ đối với sự phì đại và tăng sinh cơ tim ở chuột.

Hiện nay, ở một số vùng trong nước ta, người dân mới chỉ bắt đầu trồng cây mạch ba góc với mục đích sử dụng làm thức ăn cho gia súc và con người. Một số nơi thậm chí sử dụng lá mạch ba góc để nấu canh, mang lại lợi ích cho sức khỏe, đặc biệt là cho mắt và tai. Hiện nay, ta đang tiến hành nghiên cứu về việc sử dụng mạch ba góc như một nguyên liệu chính để chế tạo rutin. Đáng chú ý là ở các nước châu Âu và một số nước khác, mạch ba góc được sử dụng duy nhất để làm nguyên liệu chế tạo rutin.

Liều dùng mạch ba góc tuỳ thuộc vào chỉ định, ở dạng uống bột có thể dùng từ 10 đến 15g mỗi lần. Dùng ngoài da như làm sữa rửa mặt thì không cố định liều.

Điều trị mụn đầu đen và làm mịn da

Chuẩn bị: Bột mạch ba góc.

Thực hiện: Bột mạch ba góc lấy lượng vừa đủ trộn với ít nước ấm, thấy lỏng sệt như cháo là được, thoa đều lượng bột đã pha thoa lên mặt và massage nhẹ nhàng vài phút sau đó rửa lại mặt với nước.

Giúp thanh nhiệt giải độc, bổ dưỡng cơ thể

Chuẩn bị: Mạch ba góc 50g, Nấm rơm 50g, Mực ống 200g, Hành tây 50g. Các loại gia vị như đường, muối, tiêu, phô mai vừa đủ.

Thực hiện: Để loại bỏ mùi tanh, ta có thể sử dụng gừng và rượu để rửa sạch mực. Sau đó, mực có thể được tẩm ướp trong muối, đường, tiêu và phô mai. Hành tây và nấm rơm nên được ngâm nở và rửa sạch trước khi thái hạt lựu. Tiếp theo, hạt tam giác mạch có thể được trộn vào và chế biến bằng cách hấp chín. Món ăn này bổ dưỡng, có tác dụng thanh nhiệt giải độc.

Chữa đầy bụng, tiêu chảy, lỵ, đới hay mụn nhọt

Chuẩn bị: Lá mạch ba góc.

Thực hiện: Sao vàng lá mạch ba góc, sau đó xay nhuyễn thành bột, mỗi lần lấy uống 1 lượng khoảng 10 đến 15g. Mỗi ngày có thể uống 2 lần cùng với nước ấm.

Chữa chứng ra mồ hôi trộm, suy nhược cơ thể

Chuẩn bị: Mạch ba góc 500g, Đường đỏ.

Thực hiện: Hãy trộn hỗn hợp đã chuẩn bị vào nước vừa đủ để tạo thành một loại bánh. Tiếp theo, nướng bánh cho đến khi chín hoàn toàn. Bạn có thể ăn bánh này liên tục trong một vài ngày. Đây là một bài thuốc có tác dụng tích cực trong việc điều trị suy nhược cơ thể và giúp giảm hiện tượng ra mồ hôi trộm.

Một số lưu ý khi sử dụng mạch ba góc bao gồm:

• Người có Tỳ Vị hư hàn không nên dùng.
• Người thể chất suy yếu, hay dễ bị dị ứng cũng nên cẩn thận khi sử dụng.
• Không sử dụng mạch ba góc có dấu hiệu hư hại hay nấm mốc.

So với gạo tẻ và bột mì, kiều mạch có hàm lượng protein cao hơn đáng kể, đồng thời cũng chứa nhiều lysin và arginin hơn. Tuy nhiên, kiều mạch cũng chứa nhiều protein và các chất gây dị ứng khác, do đó có khả năng gây phản ứng dị ứng hoặc làm tăng mức độ phản ứng dị ứng.